پژوهشگر تاریخ و فرهنگ گفت: در مناسبات و آئین‌های شب چلّه مساله امید اهمیت بالایی دارد و داستان‌های مختلف مانند ننه‌سرما و فرزندانش، بلعیده شدن خورشید توسط اهریمن و بازپسگیری آن، بیدار ماندن مردم به امید بازپسگیری خورشید و... همه در پیرامون موضوع امید در حال چرخش است.
۰
تاریخ انتشارچهارشنبه ۳۰ آذر ۱۴۰۱ - ۰۹:۰۹
کد مطلب : ۵۲۳۲۴
پژوهشگر تاریخ و فرهنگ:
امید؛ فلسفه اصلی جشن یلدا است/ تبرّک آجیل شب چلّه دهکردی‌ها به دست آجیل‌بریزهای سادات
بابک زمانی‌پور پژوهشگر تاریخ و فرهنگ چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با جهانبین نیوز؛ اظهار کرد: تقویم و مناسبت‌های تقویمی از گذشته در ایران مورد توجه قرار می‌گرفته است و گاه‌شماری براساس مفاهیم کشاورزی، یکی از روش‌های جالب توجه است.
وی با بیان اینکه از آنجایی که در گذشته عمدتا تامین نیازهای اولیه معیشت مردم از راه کشاورزی بوده، تقویم بر مبنای آن تنظیم شده است تصریح کرد: توجه به تغییرات طبیعت و تبدیل فصل‌های بهاری و پاییزی و یا تابستانی و زمستانی و تغییرات ایجاد شده در شب و روز برای مردم ایران حائز اهمیت است از همین‌رو روز اول زمستان و روز اول تابستان که در آن فاصله شب و روز به حداکثر می‌رسد، مورد توجه قرار گرفت و از آن به‌عنوان انقلاب تابستانی و زمستانی یاد می‌شود و "چلّه"، عنوانی است که برای معرفی آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، شب "چلّه" یکی از مناسبت‌های مهم در ایران باستان است.
این پژوهشگر یادآور شد: در تقویم کشاورزی کهن ایران، چندین مناسبت خاص دیده می‌شود و روزهایی مانند ابتدای مهر و فروردین که طول شب و روز برابر است اعتدال بهاری و پاییزی نام گرفته است.
شب چلّه، نویدبخش آمدن بهار برای کشاورزان در گذشته
زمانی‌پور ادامه داد: از آنجایی که بیشتر تولیدات مردم چهارمحال و بختیاری در حوزه کشاورزی بوده است گاه‌شماری کشاورزی برای آن‌ها اهمیت بالایی دارد و مردم این استان با کشت و کار زندگی خود را می‌گذرانند از همین‌رو فارغ از افسانه‌های مختلف درخصوص شب چلّه، فرارسیدن اولین روز زمستان و آخرین شب پاییز برایشان نویدبخش نزدیکی و فرارسیدن بهار است، روایتی قدیمی در بین کشاورزان ایران وجود داشته که پا گذاشتن بر روی برف به منزله پا گذاشتن بر روی کاه و کلش گندم بوده و این نشان از امید به آینده دارد.
این کارشناس اضافه کرد: در مناسبات و آئین‌های شب چلّه مساله امید اهمیت بالایی دارد و داستان‌های مختلف مانند ننه‌سرما و فرزندانش، بلعیده شدن خورشید توسط اهریمن و بازپسگیری آن، بیدار ماندن مردم به امید بازپسگیری خورشید و... همه در پیرامون موضوع امید در حال چرخش است.
وی در ادامه با اشاره به این که قبل از فرارسیدن شب چلّه تمهیدات و پیش‌آئین‌هایی برای این شب در نظر گرفته می‌شد، افزود: یکی از این تمهیدات ذخیره تنقلات و میوه‌های مرسوم در آن دوران بود و عمده فعالیت‌ها نیز در این زمینه توسط بانوان انجام می‌گرفت، زیرا آئین‌ها و جشن‌های ایرانی عموما جشن‌های بانوانه هستند، یعنی مدیریت، هدایت و برنامه‌ریزی آن‌ها عموما بر عهده بانوان است و آقایان در این بین نقش معین و کمکی را اجرا می‌کرده‌اند.
زمانی‌پور با بیان این که سنجد یکی از میوه‌ها و تنقلات شب چلّه در گذشته محسوب می‌شد، خاطرنشان کرد: در این صفحات کسی باغ سنجد ندارد و عموما این درخت در محل عبور کشاورزان و در حاشیه نهرهای آب به‌صورت وقفی کاشته می‌شد و همه حق داشتند از میوه آن استفاده کنند، از آن جایی که پوست این میوه نارنجی مایل به قرمز است برای تکمیل تدارکات شب چله رنگ آن یک نماد خاص محسوب می‌شده است.
این پژوهشگر ادامه داد: در دهکرد قدیم (شهرکرد امروز) بادام، گردو، گندمک، شاهدانه، برنجک و نخودچی از دیگر تنقلات شب چلّه محسوب می‌شدند که بانوان قبل از فرارسیدن شب چله اقدام به فرآوری آن می‌کردند، امّا معتقد بودند باید بخشی از کار آماده‌سازی این خوردنی‌ها به آجیل‌بریز محل که معمولا نیز از سادات بود سپرده شود تا این تنقلات متبرک شوند.
رنگ قرمز در شب چلّه نماد نور، گرما و سرور است
وی با اشاره به این که فراهم آوردن میوه برای شب چلّه نیز در دستور کار قرار می‌گرفت، تاکید کرد: انار و هندوانه به‌علّت قرمز بودن آن‌ها در فصل پاییز تدارک دیده می‌شد و عموما در یک جای خشک ماند کاهدان خانه آویزان و نگهداری می‌شد، هندوانه و کدویی که توسط مردان خانواده در فصول تابستان و به هنگام کشت سایر محصولات نیز کشت شده و برای این شب به دور از جریان هوا سالم نگهداری می‌شدند.
زمانی‌پور بیان داشت: توجّه به رنگ قرمز در شب چله به‌علت نماد نور، گرما و سرور است، بنابراین همان‌طور که عنوان شد سنجد، انار و هندوانه و نیز بهره‌مندی از خوردنی‌هایی چون کشک و چغندر پخته (لبو) و شیره و برف (چنان‌چه تا آن هنگام هفتمین برف بر زمین باریده بود) در سفره شب چلّه گنجاده می‌شد.
این کارشناس تاریخ، پخت آش کشک کدو را از دیگر آئین‌های شب چلّه در چهارمحال و بختیاری و به‌خصوص در شهرکرد (دهکرد) عنوان کرد و گفت: با کدوی ذخیره شده و کشک تهیه شده در تابستان، آش مفصّلی برای شب چله تدارک دیده و در ظرف‌های بزرگ به‌نام تغار (تاغار) ریخته می‌شد تا با قاشق‌های چوبی بزرگ بین افراد خانواده حاضر در حاشیه کرسی گرم گسترانیده شده در خانه بزرگ‌تر خاندان تقسیم شود، عموما بهترین آش‌های کشک کدو توسط عمه‌خانوم‌ها و خاله‌‌خانوم‌ها طبخ می‌شد و اگر کسی غایب بود، سهم او کنار گذاشته می‌شد، بنابراین ضرب‌المثل "آش کشک خالته، بخوری پاته نخوری پاته" از این موضوع ریشه می‌گیرد.
کرسی، گرمابخش محافل یلدایی در شهرکرد
وی اضافه کرد: استفاده از تجربیات کهن‌سالان از دیگر آئین‌های شب چلّه است، در این شب و در دورهمی‌های خانوادگی از تجربیات و خاطرات بزرگترها استفاده می‌شد، در این شب کهن‌سالان متل‌ها و خاطرات را برای سایرین بیان می‌کردند، این شب در کنار محفل گرمابخش کرسی برگزار می‌شد و هر آن‌چه داشتند را نیز در طبق اخلاص برای پذیرایی از مهمانان می‌گذاشتند.
زمانی‌پور با بیان این که خواندن کتاب‌هایی مانند حمله حیدری، امیرارسلان نام‌دار، فلک‌ناز، هفت لشکر، شاهنامه و... در بین خانواده‌هایی که سواد خواندن و نوشتن داشتند نیز مرسوم بود، عنوان کرد: آئین شب چلّه از غروب آفتاب آغاز می‌شد و تا فرارسیدن بامداد ادامه پیدا می‌کرد.
خون‌چه (خوان‌چه)، هدیه خانواده داماد به نوعروسان در شب چلّه
این پژوهشگر با اشاره به رسم هدیه بردن برای نوعروسان در شب چلّه توسط خانواده داماد، توضیح داد: این رسم بسیار قدیمی است، خانواده داماد و افرادی که به داماد علاقه‌مند هستند مانند خاله خانم، عمه خانم، مادربزرگ و... هدایایی را برای نوعروس خانواده درنظر می‌گرفتند و عموما این هدایا را درقالب طبق‌ها و سینی‌های تزیین شده با نام خون‌چه (خوان‌چه) یک یا دو روز قبل از شب چلّه برای نوعروس به خانه وی می‌بردند تا این آئین بیان‌گر نوعی تجدید مودت و دوستی باشد، تا خانواده داماد به این شکل نمادین بگویند هیچ‌گاه عروسمان را فراموش نکرده و نخواهیم کرد.
وی تاکید کرد: مردم ایران زمین مردمی هستند که امکان دارد رسومات و آئین‌های کهن ایرانی را به‌علت شرایط اقتصادی، چشم و هم چشمی، بیماری و بحران‌هایی مانند کرونا و... کم‌رنگ کنند، امّا بی‌رنگ نمی‌کنند، اکنون تکنولوژی به کمک آمده تا مردم در این شب با یک دیگر ارتباط صوتی و تصویری بگیرند.
زمانی پور درخصوص چرایی به حاشیه رانده شدن آئین‌های شب چلّه اظهار داشت: امروزه با فاصله گرفتن از سنّت‌های گذشته و ورود مظاهر زندگی مدرن در خانواده‌ها، گردهمایی‌های صمیمی و گسترده دیگر جایی ندارند و صله ارحام بسیار کم‌رنگ شده است، بی‌توّجهی به نقش بزرگترها در جامعه امروزی و تکریم پیرزنان و پیرمردان که داعیه‌داران اصلی آئین‌های شب چلّه هستند بسیاری از آداب و رسوم این شب تحت تاثیر قرار داده شده‌اند، به همین واسطه دیگر از شاهنامه‌خوانی‌ها و تفال به دیوان حافظ در شب یلدا خبری نیست و جوانان به این مقوله‌های مهم فرهنگی توجّه لازم را ندارند که می‌طلبد برای ترویج فرهنگ شاهنامه‌خوانی در شب یلدا این داستان‌ها به‌روز شوند و با زبان امروز برای نسل جوان بازگو گردند و برای احیای فرهنگ‌های گذشته و ارتقای سطح فرهنگی جامعه باید نهادها و انجمن‌های مردمی و سمن‌ها وارد میدان شده و فعّالیّت‌های فرهنگی از تصدّی‌گری دولت، خارج و مردمی شوند.
وی گفت: با این همه، اگرچه کم کم اجتماعات شب چلّه در اثر رواج بیش از حدّ معمول فرهنگ توصیه شده رسانه‌های نوین با نام سریانی شب یلدا در رستوران‌ها و تالارها به‌جای خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و بزرگ‌ترهای خاندان برگزار می‌شوند و حجم انبوهی از کلیپ، تصویر، پیامک برای افراد از سوی هم‌دلانشان برای عرض تبریک این شب ارسال می‌گردند، همین توجّه هرچند ساده به آن بیان‌گر این امر است که به‌رغم همه پوست‌اندازی‌ها شب چلّه زنده است و آئین‌های مرتبط با آن در شهرهای بزرگ و شهرهای کوچک، روستا و آبادی‌ها اگرچه متفاوت امّا با این فلسفه مستتر که حتّی یک دقیقه بیشتر با هم بودن را باید گرامی داشت در میان آحاد جامعه از فقیر و غنی برگزار می‌شود.
انتهای پیام/1026ج
وی با بیان اینکه از آنجایی که در گذشته عمدتا تامین نیازهای اولیه معیشت مردم از راه کشاورزی بوده، تقویم بر مبنای آن تنظیم شده است تصریح کرد: توجه به تغییرات طبیعت و تبدیل فصل‌های بهاری و پاییزی و یا تابستانی و زمستانی و تغییرات ایجاد شده در شب و روز برای مردم ایران حائز اهمیت است از همین‌رو روز اول زمستان و روز اول تابستان که در آن فاصله شب و روز به حداکثر می‌رسد، مورد توجه قرار گرفت و از آن به‌عنوان انقلاب تابستانی و زمستانی یاد می‌شود و "چلّه"، عنوانی است که برای معرفی آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، شب "چلّه" یکی از مناسبت‌های مهم در ایران باستان است.
این پژوهشگر یادآور شد: در تقویم کشاورزی کهن ایران، چندین مناسبت خاص دیده می‌شود و روزهایی مانند ابتدای مهر و فروردین که طول شب و روز برابر است اعتدال بهاری و پاییزی نام گرفته است.
شب چلّه، نویدبخش آمدن بهار برای کشاورزان در گذشته
زمانی‌پور ادامه داد: از آنجایی که بیشتر تولیدات مردم چهارمحال و بختیاری در حوزه کشاورزی بوده است گاه‌شماری کشاورزی برای آن‌ها اهمیت بالایی دارد و مردم این استان با کشت و کار زندگی خود را می‌گذرانند از همین‌رو فارغ از افسانه‌های مختلف درخصوص شب چلّه، فرارسیدن اولین روز زمستان و آخرین شب پاییز برایشان نویدبخش نزدیکی و فرارسیدن بهار است، روایتی قدیمی در بین کشاورزان ایران وجود داشته که پا گذاشتن بر روی برف به منزله پا گذاشتن بر روی کاه و کلش گندم بوده و این نشان از امید به آینده دارد.
این کارشناس اضافه کرد: در مناسبات و آئین‌های شب چلّه مساله امید اهمیت بالایی دارد و داستان‌های مختلف مانند ننه‌سرما و فرزندانش، بلعیده شدن خورشید توسط اهریمن و بازپسگیری آن، بیدار ماندن مردم به امید بازپسگیری خورشید و... همه در پیرامون موضوع امید در حال چرخش است.
وی در ادامه با اشاره به این که قبل از فرارسیدن شب چلّه تمهیدات و پیش‌آئین‌هایی برای این شب در نظر گرفته می‌شد، افزود: یکی از این تمهیدات ذخیره تنقلات و میوه‌های مرسوم در آن دوران بود و عمده فعالیت‌ها نیز در این زمینه توسط بانوان انجام می‌گرفت، زیرا آئین‌ها و جشن‌های ایرانی عموما جشن‌های بانوانه هستند، یعنی مدیریت، هدایت و برنامه‌ریزی آن‌ها عموما بر عهده بانوان است و آقایان در این بین نقش معین و کمکی را اجرا می‌کرده‌اند.
زمانی‌پور با بیان این که سنجد یکی از میوه‌ها و تنقلات شب چلّه در گذشته محسوب می‌شد، خاطرنشان کرد: در این صفحات کسی باغ سنجد ندارد و عموما این درخت در محل عبور کشاورزان و در حاشیه نهرهای آب به‌صورت وقفی کاشته می‌شد و همه حق داشتند از میوه آن استفاده کنند، از آن جایی که پوست این میوه نارنجی مایل به قرمز است برای تکمیل تدارکات شب چله رنگ آن یک نماد خاص محسوب می‌شده است.
این پژوهشگر ادامه داد: در دهکرد قدیم (شهرکرد امروز) بادام، گردو، گندمک، شاهدانه، برنجک و نخودچی از دیگر تنقلات شب چلّه محسوب می‌شدند که بانوان قبل از فرارسیدن شب چله اقدام به فرآوری آن می‌کردند، امّا معتقد بودند باید بخشی از کار آماده‌سازی این خوردنی‌ها به آجیل‌بریز محل که معمولا نیز از سادات بود سپرده شود تا این تنقلات متبرک شوند.
رنگ قرمز در شب چلّه نماد نور، گرما و سرور است
وی با اشاره به این که فراهم آوردن میوه برای شب چلّه نیز در دستور کار قرار می‌گرفت، تاکید کرد: انار و هندوانه به‌علّت قرمز بودن آن‌ها در فصل پاییز تدارک دیده می‌شد و عموما در یک جای خشک ماند کاهدان خانه آویزان و نگهداری می‌شد، هندوانه و کدویی که توسط مردان خانواده در فصول تابستان و به هنگام کشت سایر محصولات نیز کشت شده و برای این شب به دور از جریان هوا سالم نگهداری می‌شدند.
زمانی‌پور بیان داشت: توجّه به رنگ قرمز در شب چله به‌علت نماد نور، گرما و سرور است، بنابراین همان‌طور که عنوان شد سنجد، انار و هندوانه و نیز بهره‌مندی از خوردنی‌هایی چون کشک و چغندر پخته (لبو) و شیره و برف (چنان‌چه تا آن هنگام هفتمین برف بر زمین باریده بود) در سفره شب چلّه گنجاده می‌شد.
این کارشناس تاریخ، پخت آش کشک کدو را از دیگر آئین‌های شب چلّه در چهارمحال و بختیاری و به‌خصوص در شهرکرد (دهکرد) عنوان کرد و گفت: با کدوی ذخیره شده و کشک تهیه شده در تابستان، آش مفصّلی برای شب چله تدارک دیده و در ظرف‌های بزرگ به‌نام تغار (تاغار) ریخته می‌شد تا با قاشق‌های چوبی بزرگ بین افراد خانواده حاضر در حاشیه کرسی گرم گسترانیده شده در خانه بزرگ‌تر خاندان تقسیم شود، عموما بهترین آش‌های کشک کدو توسط عمه‌خانوم‌ها و خاله‌‌خانوم‌ها طبخ می‌شد و اگر کسی غایب بود، سهم او کنار گذاشته می‌شد، بنابراین ضرب‌المثل "آش کشک خالته، بخوری پاته نخوری پاته" از این موضوع ریشه می‌گیرد.
کرسی، گرمابخش محافل یلدایی در شهرکرد
وی اضافه کرد: استفاده از تجربیات کهن‌سالان از دیگر آئین‌های شب چلّه است، در این شب و در دورهمی‌های خانوادگی از تجربیات و خاطرات بزرگترها استفاده می‌شد، در این شب کهن‌سالان متل‌ها و خاطرات را برای سایرین بیان می‌کردند، این شب در کنار محفل گرمابخش کرسی برگزار می‌شد و هر آن‌چه داشتند را نیز در طبق اخلاص برای پذیرایی از مهمانان می‌گذاشتند.
زمانی‌پور با بیان این که خواندن کتاب‌هایی مانند حمله حیدری، امیرارسلان نام‌دار، فلک‌ناز، هفت لشکر، شاهنامه و... در بین خانواده‌هایی که سواد خواندن و نوشتن داشتند نیز مرسوم بود، عنوان کرد: آئین شب چلّه از غروب آفتاب آغاز می‌شد و تا فرارسیدن بامداد ادامه پیدا می‌کرد.
خون‌چه (خوان‌چه)، هدیه خانواده داماد به نوعروسان در شب چلّه
این پژوهشگر با اشاره به رسم هدیه بردن برای نوعروسان در شب چلّه توسط خانواده داماد، توضیح داد: این رسم بسیار قدیمی است، خانواده داماد و افرادی که به داماد علاقه‌مند هستند مانند خاله خانم، عمه خانم، مادربزرگ و... هدایایی را برای نوعروس خانواده درنظر می‌گرفتند و عموما این هدایا را درقالب طبق‌ها و سینی‌های تزیین شده با نام خون‌چه (خوان‌چه) یک یا دو روز قبل از شب چلّه برای نوعروس به خانه وی می‌بردند تا این آئین بیان‌گر نوعی تجدید مودت و دوستی باشد، تا خانواده داماد به این شکل نمادین بگویند هیچ‌گاه عروسمان را فراموش نکرده و نخواهیم کرد.
وی تاکید کرد: مردم ایران زمین مردمی هستند که امکان دارد رسومات و آئین‌های کهن ایرانی را به‌علت شرایط اقتصادی، چشم و هم چشمی، بیماری و بحران‌هایی مانند کرونا و... کم‌رنگ کنند، امّا بی‌رنگ نمی‌کنند، اکنون تکنولوژی به کمک آمده تا مردم در این شب با یک دیگر ارتباط صوتی و تصویری بگیرند.
زمانی پور درخصوص چرایی به حاشیه رانده شدن آئین‌های شب چلّه اظهار داشت: امروزه با فاصله گرفتن از سنّت‌های گذشته و ورود مظاهر زندگی مدرن در خانواده‌ها، گردهمایی‌های صمیمی و گسترده دیگر جایی ندارند و صله ارحام بسیار کم‌رنگ شده است، بی‌توّجهی به نقش بزرگترها در جامعه امروزی و تکریم پیرزنان و پیرمردان که داعیه‌داران اصلی آئین‌های شب چلّه هستند بسیاری از آداب و رسوم این شب تحت تاثیر قرار داده شده‌اند، به همین واسطه دیگر از شاهنامه‌خوانی‌ها و تفال به دیوان حافظ در شب یلدا خبری نیست و جوانان به این مقوله‌های مهم فرهنگی توجّه لازم را ندارند که می‌طلبد برای ترویج فرهنگ شاهنامه‌خوانی در شب یلدا این داستان‌ها به‌روز شوند و با زبان امروز برای نسل جوان بازگو گردند و برای احیای فرهنگ‌های گذشته و ارتقای سطح فرهنگی جامعه باید نهادها و انجمن‌های مردمی و سمن‌ها وارد میدان شده و فعّالیّت‌های فرهنگی از تصدّی‌گری دولت، خارج و مردمی شوند.
وی گفت: با این همه، اگرچه کم کم اجتماعات شب چلّه در اثر رواج بیش از حدّ معمول فرهنگ توصیه شده رسانه‌های نوین با نام سریانی شب یلدا در رستوران‌ها و تالارها به‌جای خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و بزرگ‌ترهای خاندان برگزار می‌شوند و حجم انبوهی از کلیپ، تصویر، پیامک برای افراد از سوی هم‌دلانشان برای عرض تبریک این شب ارسال می‌گردند، همین توجّه هرچند ساده به آن بیان‌گر این امر است که به‌رغم همه پوست‌اندازی‌ها شب چلّه زنده است و آئین‌های مرتبط با آن در شهرهای بزرگ و شهرهای کوچک، روستا و آبادی‌ها اگرچه متفاوت امّا با این فلسفه مستتر که حتّی یک دقیقه بیشتر با هم بودن را باید گرامی داشت در میان آحاد جامعه از فقیر و غنی برگزار می‌شود.
انتهای پیام/1026ج