بار دیگر ماه رمضان از راه رسید و مردم خداجوی خراسان جنوبی که از مدتی پیش با غبار روبی و عطر افشانی مساجد و زدودن زنگار از دلهاشان به استقبال این ماه مبارک رفته‌اند با اجرای آئین‌های سنتی آماده بهره گیری از فیوضات و رحمات الهی شدند.
۰
تاریخ انتشاردوشنبه ۱۵ فروردين ۱۴۰۱ - ۲۲:۲۸
کد مطلب : ۵۰۳۰۲
آئین مردمان کویر در ماه میهمانی خدا/نوای«رمضو خوانی»در کوچه‌ها می پیچید
در آن زمان ۳ نوبت طبل زده می شد. نوبت اول برای تهيه سحری بود. در نوبت دوم سحری خورده می شد و طبل زنی سوم درآستانه اذان صبح بود که به همراه آن اشعار و ادعيه های اين ماه نيز خوانده می شد.
مناجات و شب خوانی “شوخانی” از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود، بدین‌سان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب ۳ نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می پردازند. نوبت اول برای بیدارباش زنان خانه و پخت سحری بود. مثل الان نبود که غذا را زودتر بپزند یا آخر شب سحری بخورند. نوبت دوم برای خوردن و آخرین بار هم هشدار رسیدن زمان اذان بود. گاهی یک نفر هر سه بار بر «تین حلبی» می زد. مردم با یکدیگر مهربان تر بودند، هر که بیدار می شد به خانه همسایه نیز نگاه و اگر احساس می کرد همسایه ای خواب مانده است او را بیدار می کرد.
رمضان خوانی پسرها
در ايام ماه مبارک رمضان در گذشته رمضان خوانی يکی از آداب و رسوم خاص بود به اينگونه که کودکان و نوجوانان با مشخص کردن فردی که اشعار مربوط به رمضان خوانی (در اصطلاح بومی رمضوخوانی) را حفظ بود به عنوان مسئول گروه، به در يک يک خانه ها می رفتند و اشعاری را می خواندند.
صاحبخانه هم با تنقلات و در دوره هاي بعد پول نقد از آنها تشکر مي کرد. بخشی از اشعار رمضان خوانی توصيف اين ماه و مدح ائمه اطهار(علیهم السلام) و بخشی ديگر درباره بيان ويژگی های خانه مورد نظر با توجه به قرار گرفتن آن درشمال يا جنوب بود.
گروه مزبور با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحبخانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند. در گذشته براي اين که رمضان خوانی جنبه شور و نشاط پيدا کند، بعضی ازصاحبخانه ها آب را که نشانه روشني است از پشت بام برروی رمضان خوانان می ريختند.
«رمضو یارب، یارب رمضو آمد خوشنام خدا
رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید
رمضو آمد خود سیصد سوار چوبی وردشته که آی روزه بدار
رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید
بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید
این سرا از کیه، رو ور باده دو پسر داره که نو داماده،
این سرا از کیه رو ور روزه دو دختر داره که مخمل دوزه
این سرا از کیه رو ور قبرستو پدر مو گفته برو دو قرو بستو»
آنان با خواندن اشعاری معروف به «رمضونی» با لهجه بیرجندی از صاحبخانه طلب انعام می‌کنند. رمضانی خوانی با یک مقدمه دعایی که توسط استاد خوانده می شود، آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می‌کند. مراسم رمضان‌خوانی نوعی خبررسانی برای ماه رمضان است و این مراسم به عنوان آداب و رسوم و برای جمع‌آوری نذورات مردم و همچنین ایجاد شور و نشاط از زمان‌های قدیم در استان مرسوم بوده است.
نوای طبل ها در طبس
بر اساس سنتی دیرینه صدای شادی پخش طبل سحرگاه هر روز ماه مبارک رمضان در فضای شهر طبس به گوش می رسد و روح و جان ها را طرواتی تازه می بخشد. مردم خطه کویری طبس طبق یک سنت دیرینه سحرگاه هر روز برای روزه گرفتن و صرف سحری با صدای طبل نوازان ماهر که سال های زیادی به این کار مشغولند بیدار می شوند.
طبل زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه عمادالملکی است که تاریخ وقف این امر خیر به سال ۱۳۰۰ هجری قمری بر می گردد و ماندگاری آن نیز به دلیل موقوفه بودن و اجرای نیات خیر واقف است. مکان به صدا درآمدن طبل‌ها تا پیش از زلزله سال ۱۳۵۷ طبس، در بالای کاروانسرای میدان امام (ره) در طبس بوده و امروزه در بالای حسینیه عماد الملک انجام می‌گیرد.
بر اساس سنتی دیرینه صدای شادی پخش طبل سحرگاه هر روز ماه مبارک رمضان در فضای شهر طبس به گوش می رسد و روح و جان ها را طرواتی تازه می بخشد. مردم خطه کویری طبس طبق یک سنت دیرینه سحرگاه هر روز برای روزه گرفتن و صرف سحری با صدای طبل نوازان ماهر که سال های زیادی به این کار مشغولند بیدار می شوند.
طبل زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه عمادالملکی است که تاریخ وقف این امر خیر به سال ۱۳۰۰ هجری قمری بر می گردد و ماندگاری آن نیز به دلیل موقوفه بودن و اجرای نیات خیر واقف است. مکان به صدا درآمدن طبل‌ها تا پیش از زلزله سال ۱۳۵۷ طبس، در بالای کاروانسرای میدان امام (ره) در طبس بوده و امروزه در بالای حسینیه عماد الملک انجام می‌گیرد.
فریبا کاهنی، کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی می گوید: سنت حسنه طبل‌زنی بیش از ۱۰۰ سال است که در سحرها و افطارهای ماه مبارک رمضان در طبس رواج دارد.
وی ادامه می دهد: در ماه مبارک رمضان مراسم طبل‌زنی در دو نوبت سحر و افطار در شهرستان طبس اجرا می‌شود. هر بار اجرا، به مدت ۱۰ دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل نواخته می‌شود، این موسیقی با ضربات هماهنگ زمان باقیمانده به اذان را اعلام می‌کرد و در پایان یک بخش کوتاه داشت که ریتم آن به هم ریخته بود و مردم با شنیدن آن متوجه می‌شدند که زمان کوتاهی به اذان مانده است.
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی با اشاره به اینکه پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورک(شمخال) به صدا در می‌آمد، تصریح می کند: به برگزارکنندگان این عمل زنبورک‌زن و نقاره‌زن می‌گفتند و تمامی این کارها در بیشتر مناطق به صورت موروثی صورت می‌پذیرفت و به ندرت غریبه‌ای وارد این کار می‌شد.
وی می گوید: زمان اجرای طبل‌زنی، به کمک ساعت‌های آبی (شامل تشتی بزرگ و فنجان مسی متوسطی که ته آن سوراخ ریزی داشت)، مشخص می‌شد و صدای پر طنین این طبل‌ها با ترتیبی موزون و دلنشین خاطره نقاره‌زنی بارگاه امام هشتم(ع) را در یادها زنده می‌کرد.
وی می گوید: زمان اجرای طبل‌زنی، به کمک ساعت‌های آبی (شامل تشتی بزرگ و فنجان مسی متوسطی که ته آن سوراخ ریزی داشت)، مشخص می‌شد و صدای پر طنین این طبل‌ها با ترتیبی موزون و دلنشین خاطره نقاره‌زنی بارگاه امام هشتم(ع) را در یادها زنده می‌کرد.
علاوه بر سحرهای ماه مبارک رمضان هنگام رویت هلال ماه شوال و اعلام عید سعید فطر به دستور حاکم شرع یک نوبت طبل ها نواخته می شود که مردم این مراسم را «شادیانه» می نامند. مراسم طبل زنی طبس به شماره ۱۸۹ در فهرست میراث معرفی کشور به ثبت رسیده است.
البته طبل‌زنی در سحر ماه مبارک رمضان یکی از راه‌هایی بود که مردمان شهرستان بشرویه نیز برای بیدار کردن مردم در سحرگاهان استفاده می‌کردند.
ماه را ببین و بدار
در گذشته معمولا مردم خود را برای شروع ماه و روزه داری آماده می کردند و چنان چه قرار بر سفر بود قبل از ماه روزه، مسافرت می رفتند. ارزاق مورد نیاز را تهیه می کردند و چون نانوایی و فناوری های امروزی نبود نان می پختند و خشک می کردند تا با دهان روزه مجبور به تحمل گرما نشوند. روستاهایی هم بود که روحانی نداشت بنابراین مردم قبل از رمضان با یک نفر هماهنگ می کردند تا برای برگزاری مراسم ماه رمضان و به ویژه شب های قدر آن ها را همراهی کند.
برخی از مردم آخرین روز شعبان را روزه می گرفتند تا چنان چه ماه مبارک باشد دچار مشکلی نشوند.هر فردی سعی می کرد آخرین روز ماه شعبان روی بام برود تا هلال رمضان را رویت کند یا به حرف یک نفر مورد اطمینان اعتماد کند، در برخی نقاط با دیدن هلال ماه رمضان می خواندند: «ماه را ببین و بدار / ماه را ببین و بخار (بخور)» در مصرع اول دیدن هلال ماه برای روزه گرفتن شرط شده و در مصرع دوم نیز شرط خوردن و عید فطر باز هم رویت هلال ماه توصیه شده است.
در رمضان های گرم، روستاییان بعد از خوردن سحری، سراغ کشاورزی و کار روزانه می رفتند تا قبل از گرمای ظهر به خانه برگردند. هنگام افطار هم با غذای سبک، نوشیدنی های گرم و در تابستان با نوشیدنی خنک روزه خود را به اصطلاح باز می کردند. شله زرد، فرنی، خرما، نان و پنیر و لبنیات و … از قدیم ها در سفره مردم استان دیده می شد. مردم سراغ غذاهایی می رفتند که در روز تشنه نشوند یا سحری غذای آبکی و آبگوشت می خوردند اما در سال های اخیر، برنج و غذاهای نانی رایج شده است.
نذری دادن هنگام افطار و به ویژه در روستاها و شب های قدر مرسوم بود اما حالا هنگام سحر برخی، غذای نذری می دهند. بعد از افطار، مردم در روستاها برای قرائت قرآن در مساجد دور هم جمع می شدند و چنان چه از ابتدای رمضان مراسم روضه برگزار نمی شد در شب های قدر خود را ملزم به انجام این کار می کردند.
بازی های رايج بين كودكان در ماه رمضان
یكی از بازی های مرسوم در ميان كودكان و نوجوانان در ماه مبارك رمضان بازی «رمضان ا… ا… رمضان» است. اين بازي در مناطقی همچون شاهرود، قم، كاشان، يزد، خراسان جنوبی، كرمان و سيستان و بلوچستان و بيشتر در روستاها انجام مي شود و شيوه اجرای آن چنين است:
در اين بازی چند نفر كودك و نوجوان دور هم جمع می شوند و گروهی را تشكيل می دهند، اين گروه ، يك نفر سرگروه دارد كه برای اولين بار است كه روزه بر او واجب شده و روزه می گيرد.
در ابتدا گروه همه با هم می خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان » و به سرگروه در خصوص فرارسيدن ماه مبارك رمضان اخطار می دهند.
سرگروه جدا ايستاده و می گويد : « رمضان آمد با سيصد سوار ، چوبكی برداشت گفت روزه بدار » .
دوباره گروه همه با هم می خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان ».