خالق انسان خداوند منان تمام نيازهاي انسان را بهتر ميداند وبراي رشد و کمال وي دستوراتي را بيان نموده است که تمامي آنها فوايدش عايد خود انسان مي شود از جمله اينکه سفارش به حفظ حجاب و پوشش در برابر نامحرمان ومراقبت از ديدگان و فروج در برابر حرام (عفاف)نموده است . حجاب باعث مصونيت بانوان ونيز تداوم زينت و زيبايي آنها مي شود.
۰
مقدمه
خالق انسان خداوند منان تمام نيازهاي انسان را بهتر ميداند وبراي رشد و کمال وي دستوراتي را بيان نموده است که تمامي آنها فوايدش عايد خود انسان مي شود از جمله اينکه سفارش به حفظ حجاب و پوشش در برابر نامحرمان ومراقبت از ديدگان و فروج در برابر حرام (عفاف)نموده است . حجاب باعث مصونيت بانوان ونيز تداوم زينت و زيبايي آنها مي شود.
چکيده
واژه ي حجاب در لغت بيشتراستعمال آن به معناي پرده مي باشد ، ولي در معناي اصطلاحي به معناي پوشش وحفظ دامن از گناه و رعايت حريم در برابر نامحرم مي باشد . واما عين لفظ در قران وروايات به معناي مصطلح بيان نشده است ولي در بيان عالي تر و کامل تر از جمله مراقبت از ديدگان و عفت و پاکدامني و حفظ دامن از گناه و پوشش بدن بيان گرديده است . در قران آيات عفاف وحجاب در کنارهم ومکمل يکديگرباهم بيان شده اند.
کليد واژه ها :حجاب، عفت، حيا
معناومفهوم حجاب
لغت حجاب به معناي(پرده ،چادر ،روپوش يا روبند،انچه که با ان چيزي را بپوشند وياچيزي که مانع بين دوچيزگردد)"عميد ،1363،ص 779 "و(پوشش،حايل،مانع .)"قيم،ص 393 ،1381"ميباشد.اصولا معناي لغوي حجاب بيشتر به معناي پرده است. (اما در معناي اصطلاح فقها معمولا کلمه ستر که به معناي پوشش است را به جاي حجاب استعمال مي کردند) "مطهري، ص79،1377 " پس استعمال لفظ حجاب به معناي پوشش به آن معنا نيست که زن پشت پرده باشد وکسي را نبيند بلکه به اين معنا است که خود را بپوشاندو با کمال عفت ووقار در صورت ضرورت در اجتماع رفت و آمد کند. پس در معناي لغوي اگر مفهوم اين باشد که زن با پوشش وحفظ دامن از گناه در برابر نامحرم حريم وحائلي ايجادکند نه اينکه زن خود را مخفي کند به معناي اصطلاحي نزديک است و در مواقع لازم و ضروري درجامعه حاضر مي شود و حتي نقش آفريني مي نمايد.
تاريخچه و پيشينه
مساله حجاب و ستر عورت وبدن در برابر نامحرم وعفاف ازنظر تاريخي مربوط به اسلام نيست ."مطهري، ص21 ،1377 " ودر حقيقت از همان آغاز هبوط حضرت آدم و همسرش به دنيا آنها خواهان پوششي بودند تا خود را با آن بپوشانند .((...فَبَدَت لَهُمَا سَواتهِما وَ طَفِقَا يَخصِفانِ عَلَيهمِاِ مِن وَرَقِ الجَّنة . پس لباسهايشان از تنشان دور و عورتشان پديدار و خواستند که از برگهاي درختان بهشتي خود را بپوشانند ))"طه، آيه 121" . پس درنتيجه مساله حجاب و عفاف ريشه در فطرت دارد وانسان ذاتا خواهان عفت است و اگر براساس فطرت الهي رشد نمايد و تربيت گردد هرگز خواهان عريان شدن ونمايش فروج نيست بلکه خواهان حفظ فروج از گناه(عفت) ودر نتيجه پوشش کامل (حجاب)مي باشد. ودر اين زمينه مقالات و کتب بسياري نگاشته شده است از جمله استاد مطهري در کتاب مساله حجاب بسيار دقيق به تبيين اين موضوع پرداخته اند.
حجاب در قرآن
واژه ي حجاب در آيات قران سوره هاي اعراف آيه 46و اسري 45 و احزاب 53 و ص 32 ، شوري 51 به معناي پرده و مانع و حايل آمده است ودر آيه17 سوره مريم به معناي پنهان شدن نيز بيان گرديده است ودر تمامي اين آيات اين لفظ در معناي مصطلح که پيرامون حجاب بانوان مي باشد استعمال نشده است . بلکه همه به معناي لغوي و پيرامون موضوعاتي خارج از بيان زنان و مردان و روابط بين آنها بيان گرديده است. و اگر بخواهيم معادل سازي کنيم در اين معناي لغوي زن بايد هميسشه مستور و پشت پرده و در خانه و مخفي از ديگرا ن باشد و جالب اينجاست که خداوند متعال هيچگاه با اين کلمه زنان را مورد خطاب قرار نداده است و معناي حجاب را بسيار عالي تر بيان نموده است. در قران ابتدا زنان و مردان را دعوت به ورع مي نمايد و آنها از نگاه هاي ناروا به همديگر باز داشته و همچنين از آنها مي خواهد عفت و پاکدامني پيشه نمايند و خود را در مقابل نامحرم بپوشند. زن به هنگام ضرورت با حيا و حفظ کمال عفت و پاکدامني و بدون آرايش وخود نمايي وارد اجتماع مي شود. همچنين قران محافظت دامن از گناه را از دو جنس زن و مرد مي خواهد.
خداوند در سوره نور ايات 27 ،28 ،29 قبل از بيان مستقيم ايات حجاب پيرامون (استيذان يعني اگر کسي ميخواهد وارد خانه يا اتاق ديگري شود قبل از ورود به ان حتما اذن بگيرد ) به مقدمه پيرامون حفظ حريم خانه و خانواده وحريم عفاف ميپردازد و اما درايه 30 سوره نورميفرمايد: (اي پيامبر به مردمان مومن بگوتا چشم ها ازنگاه ناروا باز دارند وبپوشند وفروج واندامشان را محفوظ کنند(دامان خود را محفوظ دارند)که اين بر پاکيزگي جسم وروح شمااصلح است والبته خدا به انچه مي کنيد اگاه ست.)) همچنين در ايه 31 سوره نور ميفرمايند:( اي پيامبر به زنان مومنه بگو تا چشم ها را از نگاه ناروا بپوشند وفروج واندام خود را از عمل زشت محفوظ دارند و زينت و آرايش خود را به جز آنچه قهرا و اجبار ظاهر ميشود بر بيگانگان آشکارنسازند و بايد سينه وبر دوش خود را با مقنعه بپوشانند و زينت و جمال خود را به جز براي شوهران خود وپدران وپدارن شوهر وپسران خود و پسران شوهر و برادران خود و پسران برادران خود وزنان همکيسش خود و کنيزان ملکي و اتباع(کساني که ديگر رغبت به زنان ندارند)از زن ومرد که هنوز بر مسايل جنسي اگاه نيستند، آشکار نسازند و هنگام راه رفتن پاي به زمين نکوبيد تا انچه از زينت خود پنهان کرديد اشکار شود و اي اهل ايمان همگي به درگاه خدا توبه کنيد تا رستگار شويد.) از ايات فوق که عمده ايات پيرامون حجاب است احکام زير بيان ميگردد.
1-اين آيات مخاطب انان مردان و زنان است و در وهله دوم با اين مورد که هردو جنس با ايمان باشند.2 .لزوم چشم پوشي هر دو جنس از هم ديگر يعني چشمهاي خود را از نگاه به نامحرم بپوشانند و نگاه هاي پي در پي و همراه باشهوت را ترک کنند.
پرهيز از نگاه هاي ناروا
عدمکنترل چشم و آزاد رها کردن آن در نگاه به جاهاي حرام اولين مرحله ي گام نهادن به وادي شيطان وگناه مي باشد پس مراقبت و محافظت از ديدگان در برخورد با نامحرم در حقيقت اولين دستور براي حجاب و عفاف مي باشد . و باعث مصونيت افراد و جامعه مي گردد .پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند: (نگاه بد تيري زهر آلود از ناحيه ي شيطان است. )"ردايي آملي ،ص 163، 1386" امام صادق (ع) در روايتي مي فرمايند: (نگاه بعد از نگاه (به حرام و امور بيهوده ) شهوت را در دل ميپروياند و همين براي هلاکت صاحب وي کافي است . ) "نجفي يزدي ، ص 110، 1374" پس نگاه به نامحرم مثل سم قلب را مسموم و اگر مداوم و تعقيب کننده باشد باعث تحريک شهوت و گستردگي دام شيطان براي نابودي صاحبش مي گردد و مقدمه هرزگي و بي بند و باري وعمل فاحش زنا مي گردد . با توجه به اثرات مخرب نگاه ناروا و شهوت انگيز اهميت اين آيات و اولين دستور خداوند متعال پيرامون حجاب روشن مي شود که بايد مراقب چشمانمان باشيم و با اين دستور در حقيقت همه بندگانش را در ورطه ي آزمايش ايمان قرار مي دهد و با پيروي از اين دستورات پاداش‌هاي براي صاحبش قرار داده است.
پيامبر اکرم (ص) فرموده است: (هر مسلماني نگاهش به زيباييهاي زني بيفتد و از نگاه ديده فرو بندد خداوند توفيق عبادتي را به مي دهد که شيريني آن را دريابد . ) "محمودي ،ص138 ، 1382 " و در کلام نيکويي ديگر بيان کردند : (چشم هاي خود را برهم نهيد تا عجايب را ببينيد . ) "نجفي ، ص 110،1374 ش" همچنين در بيشتر روايات از جمله از مولاعلي (ع) بيان شده است (نسبت به زنان مردم پاکدامن باشيد تا نسبت به زنان شما پاکدامن باشند.) "مکارم ،ص140 ، 1387" در نتيجه پاداش مراقبت از ديدگان در برابر حرام از آن خداوند است و بايد بسيار مراقب بود چون حتي در روايات داريم به پشت سر زن ها نيز نگاه نکنيد. پاکدامني ومراقبت ازچشمان باعث مي شود اوصاف و اخلاق صاحب آن چشمان نيکو گردد.
پوشش و عفاف
دراين آيات خداوند بعد از دعوت از زنان و مردان مومن نسبت به ترک نگاه هاي ناروا و مراقبت از چشمان خود بلافاصله از آنها مي خواهد که فروج خود را در برابر نامحرم بپوشانند يعني عفاف خود را حفظ کنند .و البته واقعيت همين است بايد هر دو جنس با پوشش کامل وعفاف قدم در اجتماع بگذارند تا نگاه ها به سمت آنها کشانده نشود .پس خداوند در ابتدا با دعوت به چشم پوشي از نگاه حرام مي خواهد نيروي ايمان را در آنها تقويت و سپس مي گويد راه علاج آن پوشش فروج و حفظ حجاب کامل است . لازم به ذکر است خداوند متعال بارزترين صفات مومنان،نماز گزاران وبندگان خاص خودرا ، محافظت ودور نگاهداشتن دامن و فروج خود ازبي عفتي بيان مي کند.(وَالَّذينَ هُم لِفُرُوجِهِم مُحافِظوُن)"5مومنون و68معارج"(لا يَزنوُن)"63فرقان"
در آيات 30 و 31 سوره نور مراقبت از فروج به معناي پوشش و حفظ آنها از نگاه ها مي باشد و مستند آن در روايتي از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: (در تمامي آيات قران حفظ فروج به معناي حفظ اززناست مگر اين آيه که به معناي حفظ از نظر است. ) "شاکر،ص374، 1379" و در نهايت کسي که بخواهد عفت و پاکدامني پيشه کند بايد در وهله ي اول پوشش مناسب بپوشد که محرک کننده نباشد. مي بينيم که خداوند به طور عالي معناي حجاب را بيان نموده است اينکه فردي پاکدامن نباشد و فقط در ظاهر پوشش داشته باشد و يا بالاعکس در باطن عفيف و پاکدامن و ظاهري که نشان از عفت باشد، نداشته باشد هردو در اشتباهند ودر موقعيت هاي گناه ممکن است منحرف شوندو کامل نيستند . اولي بدليل اينکه در حقيقت علم وايمان به اصل عفاف ندارد و دومي بدليل اينکه با ظاهر خود نظرها را به سمت خود مي کشاند و بالاخره در دام شيطان صفتان مي افتد.بنابراين برزنان مومنه شرط است که هم عفيف باشند و هم براي حفظ پاکدامني پوشش کامل وجامع و ساده داشته باشند. بدليل اينکه با اين پوشش ديگر از شر نگاه هاي بد در امان مي باشند. (و ا لبته به اتفاق قول فقهاتمام بدن زن درحکم عورت است مگربرمحارم وزوج)"فاضل ،ص711، 384 " وبه همين دليل کامل ترين پوشش چادر است .ودرروايات بالاترين عبادت عفت فرج وشکم بيان گرديده است.
پيامبر(ص)فرمودند: (هيچ عبادتي بهتر از عبادت در شکم و فرج نيست.)"کليني،ص243، 1386"وآن بزرگوار يکي دغدقه و نگراهي او در مورد امتش اين بوده است و در سخني هشدار داده اند: (از سه چيز در مورد امتم مي ترسم و بيمناکم گمراهي پس از معرفت ، فتنه هاي گمراه کننده، شهوت شکم و فرج) "همان،ص243" مقام پاکدامني و حفظ دامن و فرج از محرمات (عفت) درجه و مقام ملايکه و اجر شهدا را دارد و اين موضوع را امام علي (ع) مي فرمايد : (پاداش مجاهد شهيد در راه خدا ،بزرگتر از پاداش عفيف پاکدامني نيست که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمي گردد. همانا عفيف پاکدامن ، فرشته اي از فرشته هاست.) "نهج البلاغه دشتي؛حکمت474، ص538 ، 1388 ش"وامادليل اينکه خداوند متعال قبل از بيان عفت وحفظ دامن از حرام انسان ها را دعوت به چشم پوشي و مراقبت از ديدگان نموده است اين است عفت از کنترل نگاه شروع مي شود که باعث تقويت ايمان ونيروي حيا مي شود . بنابراين( دليل تقدم چشم بستن از نا محرم برحفظ عورت اين است که نگاه انگيزه شهوت است و داعي بر جماع و بسترهاي نامشروع است ) "فاضل ، ص711، 1384 "
حدود پوشش
3- عدم اشکار نمودن زينتهاي خود براي ديگران (خطاب به زنان)البته منظور ايه تمام زينتهاي باطني و دروني ميباشد مثل گوشواره النگو وسروسينه ميباشد. (زيرا به اتفاق قول تمام فقها وعلما منظور از اين قسمت از ايه( به جز) همان زينت هاي ظاهر که پوشش ان براي زن دشوار است ، صورت و دو دست تا مچ ميباشد.) "فاضل،ص 712، 1385 ش" زيرا پوشش اين قسمت ها براي زنان مستلزم عسر وحرج مي باشد.(درمورد حجاب واجب ،کافي است زن بدن خود جز صورت و دست تا مچ به هروسيله اي که مي تواند بپوشاند ولباس خاصي شرط نيست ولي پوشيدن لباسهاي تنگ وچسبان ولباس هاي تنگ اشکال دارد.)"مکارم ،توضيح المسائل،ص406"4- لزوم پوشيدن سروسينه وگردن خود با (خُمُر)که جمع کلمه خمار و به معناي مقنعه مي باشد . به طوري که خداوند متعال در ايه 59سوره احزاب ميفرمايد: ( اي پيامبر به همسرانت ودخترانت و زنان مومن بگو تا جلبافت هاي(روسريها را)خويش را نزديک هم بپوشانيد زيرا اين موجب ميشود که بهتر شناخته شويد و مورد اذيت قرار نگيريد. )واگر در اين ايه خوب بنگريم در حقيقت فلسفه حجاب را بيان کرده است .
فلسفه حجاب
الف)رعايت پوشش باعث ابهت و وقار ، عظمت و بزرگي زنان و دختران در جامعه مي شود زيرا وسيله ي خوبي براي معرفي و شناخت انها مي شود.ب)پوشش اسلامي در حقيقت باعث ميشود که زنان کمتر مورد ،آزار واذيت بيمار دلان وکسانيکه بدنبال هوسها وشهوتها ميباشند واقع گردند.زيرا دختران وزناني که پوشش و حجاب را رعايت نکنند درحقبقت دارنديک عمل عمدي از خود نشان ميدهند که موجب تحريک وتهييج شهوت ميگردد.اعمال انها ، نحوه لباس پوشيدن راه رفتن سخن گفتن انها زباندار است.
رفتار زن در جامعه
5 - در قسمت پاياني ايه خداوند از زنان مومنه خواسته است که هنگامي که وارد جامعه ميشوند نحوه راه رفتن انها طوري باشد که باعث جلب توجه همه نگردد ، درحقيقت و به بيان ساده تر آنگونه قدم بر روي زمين ننهند که زينت هاي انها اشکار شود وبراي توضيح روشن ان اشاره کنيم به ايه 32سوره احزاب که خداوند ميفرمايند: (اي زنان پيامبر مواظب باشيد در سخن گفتن نرمش زنانه و شهوت انگيز بکار نبريد که موجب طمع بيمار دلان شود وبه خوبي وشايستگي سخن بگوييد.)درست است که اين ايه مورد خطاب زنان پيامبر است ولي چون تعاليم اين کتاب شامل تمامي انسانها و براي هدايت عمومي انسانها امده است پس مورد خطاب همه زنان مسلمان ميباشد در روايتي از امام موسي بن جعفر (ع) بيان شده است که فرمودند : (زنان بهتر است از کنار جاده راه بروند ، و از وسط جاده حرکت نکنند ) "عاملي ،ص132، ج14" ويا در سوره قصص خداوند در قسمتي از ايه 25 در توصيف دختر حضرت شعيب (ع) ميفرمايد : ((تمَشِي عَلَي استِحيَا . او دختر شعيب با حيا راه مي رفت.)) مي بينيم در اين ايات مورد خطاب ويژگيها و رفتار زنان مومن در جامعه بيان گرديده است.
پيشنهادات وبعضي توصيه هاي اخلاقي در زمينه حجاب و عفاف 1)سعي کنيم ايمان و رايطه خود را با خداوند متعال بسيار قوي کنيم و يقين قلبي به نتيجه نافرماني از تعاليم الهي که همان عقوبت و خسران است داشته باشيم زيرا غريزه جنسي از نظر روحي اگر کنترل نشود بسيار مضر و خطرناک است و با ايمان و باور الهي ميتوان از دو جنبه جسمي و روحي آن را کنترل کرد.
2)در کنار ايمان بايد علم ودانش به اصل حجاب و رعايت کردن آن داشته باشيم زيرا از روي جهل و با تقليد کمتر عملي دوام پيدا ميکند و در اين موردخواندن و تامل در معناي ايات حجاب در قران و روايات بسيار موثر است.
3)سعي کنيم در محيط هاي که باعث اختلاط زن و مرد ميشود با پوشش ساده و بدون تهيج و عدم زينت و ارايش هاي غلط ظاهر شويم و مواقع اضطرار تکلم با متانت و وقار سخن بگوييم و از نگاه هاي مدام به نامحرم بپرهيزيم زيرا دراصل خلقت ،عطوفت و رقت قلبي خاصي خالق متعال به زن داده است و اين وديعه الهي براي تربيت فرزندان و گرمي محيط خانواده است نه بيرون منزل.چه بسيار دختراني که ديگران از اين وديعه الهي نرمش و محبت زنانه از انها سو استفاده کرده و انها را به راه هاي غلط کشانده اند.
4)خواهران عزيز بدانند که بدترين صفات مردان تکبر ،بخل و ترس خوبترين صفات براي انها ميباشد زيرا بکار بردن صفت اولي در رفتار باعث ميشود از ديگران مصون بماند و مورد توجه و ازار بيمار دلان جامعه واقع نگردد و بکار گيري صفت دوم موجب حفظ اموال همسر و خود ميگردد و بکار گيري صفت سوم موجب ميشود که هيچگاه با نامحرم خلوت نکند و در جامعه به ديگران اعتماد نکنند و براي حفاظت از گوهر پاکدامني عفاف از شيادان در هر دو جنس بترسد و به سرعت فريب نخورد و مکانهاي که احتمال خطر است ترک کنند.
5)خواهران هميشه وجود خود را شبيه به يک مرواريد و گوهر گرانبها تشبيه کنند که هر چه بيشتر مستور باشد جذابيت بيشتري دارد و کمتر مورد ازار و اذيت ديگران و رعايت حجاب و ابهت و عظمتشان مي افزايد.
6)فريب وعده هاي دروغين ازدواج و خواستگاري از روي هوس را چه در محل تحصيل و چه در محل کار و چه در جامعه نخوريد و هر گونه رايطه را محدود به اطلاع خانواده و خواستگاري رسمي کنيد زيرا اگر رابطه ها بدون اطلاع خانواده ها باشد هر گونه عواقبي را ميتوان پيش بيني کرد.
7)در انتخاب الگو سعي کنيد مثل سخن امام علي عمل کنيم که فرمود اول حق را بشناس بعد مصداق ان را پيدا کن.اول از همه اصول و ويژگيهاي يک الگو را بياموزيم و بعد به دنبال الگويي بگرديم که مايه افتخار باشد و در دوستي با ديگران و هم نوعان از دوستي افراطي بپرهيزيم.
8)هميشه اين مطلب را به ياد بياوريم که خداوند که افرينده ما انسانهاست و تمام اسرار درون و بيرون ما را ميداند وقتي که زنان را به انجام فريضه نماز دعوت ميکند به انها امر ميکند تمام بدن خود را به جز صورت و دستها تا مچ را درمقابل او که خالق است بپوشانيد. پس چرا و به چه دليل در مقابل غير خدا زينتهاي خود را اشکار کنيم.
نتيجه گيري
اصولا يکي از صفات زنان معمولا دوستدار زيبايي و خودنمايي هستند و مردان معمولا چشم چران که بايد هر دو جنس خود را تحت تعاليم الهي هدايت وکنترل کنند و عفت پيشه کنندو هرچه عفت بيشتر باشد حيا و شرم هم بيشتر مي شود و درجه ي غيرت هرکس نيز به اندازه درچه عفت اوست و بالاعکس. بنابراين نيروي شرم وحيا را خداوند در زنان چندبرار مردان قرار داده است وهمين نيرو در زنان و مردان يک عامل بازدارنده در پرهيز ازمحرمات مي باشد . امام صادق (ع) مي فرمايند: ( خداوند متعال براي زن ها توان ده مرد در کنترل امور جنسي قرار داده است پس چون به هيجان آيند ده برابر مرد خواهد بود ) "عاملي ، ج14، ص40" و اينجا پي به تعبيرات و سخن خداوند در معرفي آيات مربوط به حجاب پي مي بريم که ابتدا عفيف و باحيا شويد که لازمه ي عفاف رعايت پوشش کامل است ولي متاسفانه تبليغات جهاني بيشتر روي تضعيف اين نيروي حيا است و از هر روش وشيوه اي براي تضيف ان استفاده ميکنند حال چه با پخش وتوريع فيلمهاي مهيج وشهواني وتبليغ ونرويج پوششهاي نامناسب و ابزارهاي ارايشي در جهت تقويت حس خود نمايي زن فعاليت ميکنند وبه جاي اينکه ارايش وخودنمايي زن براي حريم خانواده و شوهر خود براي کشاندن چشمهاي بيگانه به دنبال خوداست و متاسفانه پچيشرفتهاي علم وتکنولوژي عصر حاضر و اختلاط هاي غلط زن ومرد به بهانه هاي مختلف چه کسب علم و چه کار باشد به جاي اينکه مثمر ثمر باشد باعت فروکش شدن بنيان خانواده شده است .چرا که جواني که سرشار از هيجان وفعاليت است ولي در جامعه ديدگان او مملو ار شهوت باشد و از لحاظ غريزه جنسي تامين گردد ديگر به فکر ازدواج در سن پايين نيست و در حقيقت به ان مفهوم و هدف اصلي ازدواج طبق سخن خداوند در قران که همان ارامش روحي و رواني ميباشد نميباشد.
منابع
نگارش: محمد شريفي ريگي کارشناسي ارشد فقه و حقوق -استان چهارمحال و بختياري-شهرستان لردگان-دبير آمورش و پرورش
رايانامه: sharifimohamad1980@yahoo.com
خالق انسان خداوند منان تمام نيازهاي انسان را بهتر ميداند وبراي رشد و کمال وي دستوراتي را بيان نموده است که تمامي آنها فوايدش عايد خود انسان مي شود از جمله اينکه سفارش به حفظ حجاب و پوشش در برابر نامحرمان ومراقبت از ديدگان و فروج در برابر حرام (عفاف)نموده است . حجاب باعث مصونيت بانوان ونيز تداوم زينت و زيبايي آنها مي شود.
چکيده
واژه ي حجاب در لغت بيشتراستعمال آن به معناي پرده مي باشد ، ولي در معناي اصطلاحي به معناي پوشش وحفظ دامن از گناه و رعايت حريم در برابر نامحرم مي باشد . واما عين لفظ در قران وروايات به معناي مصطلح بيان نشده است ولي در بيان عالي تر و کامل تر از جمله مراقبت از ديدگان و عفت و پاکدامني و حفظ دامن از گناه و پوشش بدن بيان گرديده است . در قران آيات عفاف وحجاب در کنارهم ومکمل يکديگرباهم بيان شده اند.
کليد واژه ها :حجاب، عفت، حيا
معناومفهوم حجاب
لغت حجاب به معناي(پرده ،چادر ،روپوش يا روبند،انچه که با ان چيزي را بپوشند وياچيزي که مانع بين دوچيزگردد)"عميد ،1363،ص 779 "و(پوشش،حايل،مانع .)"قيم،ص 393 ،1381"ميباشد.اصولا معناي لغوي حجاب بيشتر به معناي پرده است. (اما در معناي اصطلاح فقها معمولا کلمه ستر که به معناي پوشش است را به جاي حجاب استعمال مي کردند) "مطهري، ص79،1377 " پس استعمال لفظ حجاب به معناي پوشش به آن معنا نيست که زن پشت پرده باشد وکسي را نبيند بلکه به اين معنا است که خود را بپوشاندو با کمال عفت ووقار در صورت ضرورت در اجتماع رفت و آمد کند. پس در معناي لغوي اگر مفهوم اين باشد که زن با پوشش وحفظ دامن از گناه در برابر نامحرم حريم وحائلي ايجادکند نه اينکه زن خود را مخفي کند به معناي اصطلاحي نزديک است و در مواقع لازم و ضروري درجامعه حاضر مي شود و حتي نقش آفريني مي نمايد.
تاريخچه و پيشينه
مساله حجاب و ستر عورت وبدن در برابر نامحرم وعفاف ازنظر تاريخي مربوط به اسلام نيست ."مطهري، ص21 ،1377 " ودر حقيقت از همان آغاز هبوط حضرت آدم و همسرش به دنيا آنها خواهان پوششي بودند تا خود را با آن بپوشانند .((...فَبَدَت لَهُمَا سَواتهِما وَ طَفِقَا يَخصِفانِ عَلَيهمِاِ مِن وَرَقِ الجَّنة . پس لباسهايشان از تنشان دور و عورتشان پديدار و خواستند که از برگهاي درختان بهشتي خود را بپوشانند ))"طه، آيه 121" . پس درنتيجه مساله حجاب و عفاف ريشه در فطرت دارد وانسان ذاتا خواهان عفت است و اگر براساس فطرت الهي رشد نمايد و تربيت گردد هرگز خواهان عريان شدن ونمايش فروج نيست بلکه خواهان حفظ فروج از گناه(عفت) ودر نتيجه پوشش کامل (حجاب)مي باشد. ودر اين زمينه مقالات و کتب بسياري نگاشته شده است از جمله استاد مطهري در کتاب مساله حجاب بسيار دقيق به تبيين اين موضوع پرداخته اند.
حجاب در قرآن
واژه ي حجاب در آيات قران سوره هاي اعراف آيه 46و اسري 45 و احزاب 53 و ص 32 ، شوري 51 به معناي پرده و مانع و حايل آمده است ودر آيه17 سوره مريم به معناي پنهان شدن نيز بيان گرديده است ودر تمامي اين آيات اين لفظ در معناي مصطلح که پيرامون حجاب بانوان مي باشد استعمال نشده است . بلکه همه به معناي لغوي و پيرامون موضوعاتي خارج از بيان زنان و مردان و روابط بين آنها بيان گرديده است. و اگر بخواهيم معادل سازي کنيم در اين معناي لغوي زن بايد هميسشه مستور و پشت پرده و در خانه و مخفي از ديگرا ن باشد و جالب اينجاست که خداوند متعال هيچگاه با اين کلمه زنان را مورد خطاب قرار نداده است و معناي حجاب را بسيار عالي تر بيان نموده است. در قران ابتدا زنان و مردان را دعوت به ورع مي نمايد و آنها از نگاه هاي ناروا به همديگر باز داشته و همچنين از آنها مي خواهد عفت و پاکدامني پيشه نمايند و خود را در مقابل نامحرم بپوشند. زن به هنگام ضرورت با حيا و حفظ کمال عفت و پاکدامني و بدون آرايش وخود نمايي وارد اجتماع مي شود. همچنين قران محافظت دامن از گناه را از دو جنس زن و مرد مي خواهد.
خداوند در سوره نور ايات 27 ،28 ،29 قبل از بيان مستقيم ايات حجاب پيرامون (استيذان يعني اگر کسي ميخواهد وارد خانه يا اتاق ديگري شود قبل از ورود به ان حتما اذن بگيرد ) به مقدمه پيرامون حفظ حريم خانه و خانواده وحريم عفاف ميپردازد و اما درايه 30 سوره نورميفرمايد: (اي پيامبر به مردمان مومن بگوتا چشم ها ازنگاه ناروا باز دارند وبپوشند وفروج واندامشان را محفوظ کنند(دامان خود را محفوظ دارند)که اين بر پاکيزگي جسم وروح شمااصلح است والبته خدا به انچه مي کنيد اگاه ست.)) همچنين در ايه 31 سوره نور ميفرمايند:( اي پيامبر به زنان مومنه بگو تا چشم ها را از نگاه ناروا بپوشند وفروج واندام خود را از عمل زشت محفوظ دارند و زينت و آرايش خود را به جز آنچه قهرا و اجبار ظاهر ميشود بر بيگانگان آشکارنسازند و بايد سينه وبر دوش خود را با مقنعه بپوشانند و زينت و جمال خود را به جز براي شوهران خود وپدران وپدارن شوهر وپسران خود و پسران شوهر و برادران خود و پسران برادران خود وزنان همکيسش خود و کنيزان ملکي و اتباع(کساني که ديگر رغبت به زنان ندارند)از زن ومرد که هنوز بر مسايل جنسي اگاه نيستند، آشکار نسازند و هنگام راه رفتن پاي به زمين نکوبيد تا انچه از زينت خود پنهان کرديد اشکار شود و اي اهل ايمان همگي به درگاه خدا توبه کنيد تا رستگار شويد.) از ايات فوق که عمده ايات پيرامون حجاب است احکام زير بيان ميگردد.
1-اين آيات مخاطب انان مردان و زنان است و در وهله دوم با اين مورد که هردو جنس با ايمان باشند.2 .لزوم چشم پوشي هر دو جنس از هم ديگر يعني چشمهاي خود را از نگاه به نامحرم بپوشانند و نگاه هاي پي در پي و همراه باشهوت را ترک کنند.
پرهيز از نگاه هاي ناروا
عدمکنترل چشم و آزاد رها کردن آن در نگاه به جاهاي حرام اولين مرحله ي گام نهادن به وادي شيطان وگناه مي باشد پس مراقبت و محافظت از ديدگان در برخورد با نامحرم در حقيقت اولين دستور براي حجاب و عفاف مي باشد . و باعث مصونيت افراد و جامعه مي گردد .پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند: (نگاه بد تيري زهر آلود از ناحيه ي شيطان است. )"ردايي آملي ،ص 163، 1386" امام صادق (ع) در روايتي مي فرمايند: (نگاه بعد از نگاه (به حرام و امور بيهوده ) شهوت را در دل ميپروياند و همين براي هلاکت صاحب وي کافي است . ) "نجفي يزدي ، ص 110، 1374" پس نگاه به نامحرم مثل سم قلب را مسموم و اگر مداوم و تعقيب کننده باشد باعث تحريک شهوت و گستردگي دام شيطان براي نابودي صاحبش مي گردد و مقدمه هرزگي و بي بند و باري وعمل فاحش زنا مي گردد . با توجه به اثرات مخرب نگاه ناروا و شهوت انگيز اهميت اين آيات و اولين دستور خداوند متعال پيرامون حجاب روشن مي شود که بايد مراقب چشمانمان باشيم و با اين دستور در حقيقت همه بندگانش را در ورطه ي آزمايش ايمان قرار مي دهد و با پيروي از اين دستورات پاداش‌هاي براي صاحبش قرار داده است.
پيامبر اکرم (ص) فرموده است: (هر مسلماني نگاهش به زيباييهاي زني بيفتد و از نگاه ديده فرو بندد خداوند توفيق عبادتي را به مي دهد که شيريني آن را دريابد . ) "محمودي ،ص138 ، 1382 " و در کلام نيکويي ديگر بيان کردند : (چشم هاي خود را برهم نهيد تا عجايب را ببينيد . ) "نجفي ، ص 110،1374 ش" همچنين در بيشتر روايات از جمله از مولاعلي (ع) بيان شده است (نسبت به زنان مردم پاکدامن باشيد تا نسبت به زنان شما پاکدامن باشند.) "مکارم ،ص140 ، 1387" در نتيجه پاداش مراقبت از ديدگان در برابر حرام از آن خداوند است و بايد بسيار مراقب بود چون حتي در روايات داريم به پشت سر زن ها نيز نگاه نکنيد. پاکدامني ومراقبت ازچشمان باعث مي شود اوصاف و اخلاق صاحب آن چشمان نيکو گردد.
پوشش و عفاف
دراين آيات خداوند بعد از دعوت از زنان و مردان مومن نسبت به ترک نگاه هاي ناروا و مراقبت از چشمان خود بلافاصله از آنها مي خواهد که فروج خود را در برابر نامحرم بپوشانند يعني عفاف خود را حفظ کنند .و البته واقعيت همين است بايد هر دو جنس با پوشش کامل وعفاف قدم در اجتماع بگذارند تا نگاه ها به سمت آنها کشانده نشود .پس خداوند در ابتدا با دعوت به چشم پوشي از نگاه حرام مي خواهد نيروي ايمان را در آنها تقويت و سپس مي گويد راه علاج آن پوشش فروج و حفظ حجاب کامل است . لازم به ذکر است خداوند متعال بارزترين صفات مومنان،نماز گزاران وبندگان خاص خودرا ، محافظت ودور نگاهداشتن دامن و فروج خود ازبي عفتي بيان مي کند.(وَالَّذينَ هُم لِفُرُوجِهِم مُحافِظوُن)"5مومنون و68معارج"(لا يَزنوُن)"63فرقان"
در آيات 30 و 31 سوره نور مراقبت از فروج به معناي پوشش و حفظ آنها از نگاه ها مي باشد و مستند آن در روايتي از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: (در تمامي آيات قران حفظ فروج به معناي حفظ اززناست مگر اين آيه که به معناي حفظ از نظر است. ) "شاکر،ص374، 1379" و در نهايت کسي که بخواهد عفت و پاکدامني پيشه کند بايد در وهله ي اول پوشش مناسب بپوشد که محرک کننده نباشد. مي بينيم که خداوند به طور عالي معناي حجاب را بيان نموده است اينکه فردي پاکدامن نباشد و فقط در ظاهر پوشش داشته باشد و يا بالاعکس در باطن عفيف و پاکدامن و ظاهري که نشان از عفت باشد، نداشته باشد هردو در اشتباهند ودر موقعيت هاي گناه ممکن است منحرف شوندو کامل نيستند . اولي بدليل اينکه در حقيقت علم وايمان به اصل عفاف ندارد و دومي بدليل اينکه با ظاهر خود نظرها را به سمت خود مي کشاند و بالاخره در دام شيطان صفتان مي افتد.بنابراين برزنان مومنه شرط است که هم عفيف باشند و هم براي حفظ پاکدامني پوشش کامل وجامع و ساده داشته باشند. بدليل اينکه با اين پوشش ديگر از شر نگاه هاي بد در امان مي باشند. (و ا لبته به اتفاق قول فقهاتمام بدن زن درحکم عورت است مگربرمحارم وزوج)"فاضل ،ص711، 384 " وبه همين دليل کامل ترين پوشش چادر است .ودرروايات بالاترين عبادت عفت فرج وشکم بيان گرديده است.
پيامبر(ص)فرمودند: (هيچ عبادتي بهتر از عبادت در شکم و فرج نيست.)"کليني،ص243، 1386"وآن بزرگوار يکي دغدقه و نگراهي او در مورد امتش اين بوده است و در سخني هشدار داده اند: (از سه چيز در مورد امتم مي ترسم و بيمناکم گمراهي پس از معرفت ، فتنه هاي گمراه کننده، شهوت شکم و فرج) "همان،ص243" مقام پاکدامني و حفظ دامن و فرج از محرمات (عفت) درجه و مقام ملايکه و اجر شهدا را دارد و اين موضوع را امام علي (ع) مي فرمايد : (پاداش مجاهد شهيد در راه خدا ،بزرگتر از پاداش عفيف پاکدامني نيست که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمي گردد. همانا عفيف پاکدامن ، فرشته اي از فرشته هاست.) "نهج البلاغه دشتي؛حکمت474، ص538 ، 1388 ش"وامادليل اينکه خداوند متعال قبل از بيان عفت وحفظ دامن از حرام انسان ها را دعوت به چشم پوشي و مراقبت از ديدگان نموده است اين است عفت از کنترل نگاه شروع مي شود که باعث تقويت ايمان ونيروي حيا مي شود . بنابراين( دليل تقدم چشم بستن از نا محرم برحفظ عورت اين است که نگاه انگيزه شهوت است و داعي بر جماع و بسترهاي نامشروع است ) "فاضل ، ص711، 1384 "
حدود پوشش
3- عدم اشکار نمودن زينتهاي خود براي ديگران (خطاب به زنان)البته منظور ايه تمام زينتهاي باطني و دروني ميباشد مثل گوشواره النگو وسروسينه ميباشد. (زيرا به اتفاق قول تمام فقها وعلما منظور از اين قسمت از ايه( به جز) همان زينت هاي ظاهر که پوشش ان براي زن دشوار است ، صورت و دو دست تا مچ ميباشد.) "فاضل،ص 712، 1385 ش" زيرا پوشش اين قسمت ها براي زنان مستلزم عسر وحرج مي باشد.(درمورد حجاب واجب ،کافي است زن بدن خود جز صورت و دست تا مچ به هروسيله اي که مي تواند بپوشاند ولباس خاصي شرط نيست ولي پوشيدن لباسهاي تنگ وچسبان ولباس هاي تنگ اشکال دارد.)"مکارم ،توضيح المسائل،ص406"4- لزوم پوشيدن سروسينه وگردن خود با (خُمُر)که جمع کلمه خمار و به معناي مقنعه مي باشد . به طوري که خداوند متعال در ايه 59سوره احزاب ميفرمايد: ( اي پيامبر به همسرانت ودخترانت و زنان مومن بگو تا جلبافت هاي(روسريها را)خويش را نزديک هم بپوشانيد زيرا اين موجب ميشود که بهتر شناخته شويد و مورد اذيت قرار نگيريد. )واگر در اين ايه خوب بنگريم در حقيقت فلسفه حجاب را بيان کرده است .
فلسفه حجاب
الف)رعايت پوشش باعث ابهت و وقار ، عظمت و بزرگي زنان و دختران در جامعه مي شود زيرا وسيله ي خوبي براي معرفي و شناخت انها مي شود.ب)پوشش اسلامي در حقيقت باعث ميشود که زنان کمتر مورد ،آزار واذيت بيمار دلان وکسانيکه بدنبال هوسها وشهوتها ميباشند واقع گردند.زيرا دختران وزناني که پوشش و حجاب را رعايت نکنند درحقبقت دارنديک عمل عمدي از خود نشان ميدهند که موجب تحريک وتهييج شهوت ميگردد.اعمال انها ، نحوه لباس پوشيدن راه رفتن سخن گفتن انها زباندار است.
رفتار زن در جامعه
5 - در قسمت پاياني ايه خداوند از زنان مومنه خواسته است که هنگامي که وارد جامعه ميشوند نحوه راه رفتن انها طوري باشد که باعث جلب توجه همه نگردد ، درحقيقت و به بيان ساده تر آنگونه قدم بر روي زمين ننهند که زينت هاي انها اشکار شود وبراي توضيح روشن ان اشاره کنيم به ايه 32سوره احزاب که خداوند ميفرمايند: (اي زنان پيامبر مواظب باشيد در سخن گفتن نرمش زنانه و شهوت انگيز بکار نبريد که موجب طمع بيمار دلان شود وبه خوبي وشايستگي سخن بگوييد.)درست است که اين ايه مورد خطاب زنان پيامبر است ولي چون تعاليم اين کتاب شامل تمامي انسانها و براي هدايت عمومي انسانها امده است پس مورد خطاب همه زنان مسلمان ميباشد در روايتي از امام موسي بن جعفر (ع) بيان شده است که فرمودند : (زنان بهتر است از کنار جاده راه بروند ، و از وسط جاده حرکت نکنند ) "عاملي ،ص132، ج14" ويا در سوره قصص خداوند در قسمتي از ايه 25 در توصيف دختر حضرت شعيب (ع) ميفرمايد : ((تمَشِي عَلَي استِحيَا . او دختر شعيب با حيا راه مي رفت.)) مي بينيم در اين ايات مورد خطاب ويژگيها و رفتار زنان مومن در جامعه بيان گرديده است.
پيشنهادات وبعضي توصيه هاي اخلاقي در زمينه حجاب و عفاف 1)سعي کنيم ايمان و رايطه خود را با خداوند متعال بسيار قوي کنيم و يقين قلبي به نتيجه نافرماني از تعاليم الهي که همان عقوبت و خسران است داشته باشيم زيرا غريزه جنسي از نظر روحي اگر کنترل نشود بسيار مضر و خطرناک است و با ايمان و باور الهي ميتوان از دو جنبه جسمي و روحي آن را کنترل کرد.
2)در کنار ايمان بايد علم ودانش به اصل حجاب و رعايت کردن آن داشته باشيم زيرا از روي جهل و با تقليد کمتر عملي دوام پيدا ميکند و در اين موردخواندن و تامل در معناي ايات حجاب در قران و روايات بسيار موثر است.
3)سعي کنيم در محيط هاي که باعث اختلاط زن و مرد ميشود با پوشش ساده و بدون تهيج و عدم زينت و ارايش هاي غلط ظاهر شويم و مواقع اضطرار تکلم با متانت و وقار سخن بگوييم و از نگاه هاي مدام به نامحرم بپرهيزيم زيرا دراصل خلقت ،عطوفت و رقت قلبي خاصي خالق متعال به زن داده است و اين وديعه الهي براي تربيت فرزندان و گرمي محيط خانواده است نه بيرون منزل.چه بسيار دختراني که ديگران از اين وديعه الهي نرمش و محبت زنانه از انها سو استفاده کرده و انها را به راه هاي غلط کشانده اند.
4)خواهران عزيز بدانند که بدترين صفات مردان تکبر ،بخل و ترس خوبترين صفات براي انها ميباشد زيرا بکار بردن صفت اولي در رفتار باعث ميشود از ديگران مصون بماند و مورد توجه و ازار بيمار دلان جامعه واقع نگردد و بکار گيري صفت دوم موجب حفظ اموال همسر و خود ميگردد و بکار گيري صفت سوم موجب ميشود که هيچگاه با نامحرم خلوت نکند و در جامعه به ديگران اعتماد نکنند و براي حفاظت از گوهر پاکدامني عفاف از شيادان در هر دو جنس بترسد و به سرعت فريب نخورد و مکانهاي که احتمال خطر است ترک کنند.
5)خواهران هميشه وجود خود را شبيه به يک مرواريد و گوهر گرانبها تشبيه کنند که هر چه بيشتر مستور باشد جذابيت بيشتري دارد و کمتر مورد ازار و اذيت ديگران و رعايت حجاب و ابهت و عظمتشان مي افزايد.
6)فريب وعده هاي دروغين ازدواج و خواستگاري از روي هوس را چه در محل تحصيل و چه در محل کار و چه در جامعه نخوريد و هر گونه رايطه را محدود به اطلاع خانواده و خواستگاري رسمي کنيد زيرا اگر رابطه ها بدون اطلاع خانواده ها باشد هر گونه عواقبي را ميتوان پيش بيني کرد.
7)در انتخاب الگو سعي کنيد مثل سخن امام علي عمل کنيم که فرمود اول حق را بشناس بعد مصداق ان را پيدا کن.اول از همه اصول و ويژگيهاي يک الگو را بياموزيم و بعد به دنبال الگويي بگرديم که مايه افتخار باشد و در دوستي با ديگران و هم نوعان از دوستي افراطي بپرهيزيم.
8)هميشه اين مطلب را به ياد بياوريم که خداوند که افرينده ما انسانهاست و تمام اسرار درون و بيرون ما را ميداند وقتي که زنان را به انجام فريضه نماز دعوت ميکند به انها امر ميکند تمام بدن خود را به جز صورت و دستها تا مچ را درمقابل او که خالق است بپوشانيد. پس چرا و به چه دليل در مقابل غير خدا زينتهاي خود را اشکار کنيم.
نتيجه گيري
اصولا يکي از صفات زنان معمولا دوستدار زيبايي و خودنمايي هستند و مردان معمولا چشم چران که بايد هر دو جنس خود را تحت تعاليم الهي هدايت وکنترل کنند و عفت پيشه کنندو هرچه عفت بيشتر باشد حيا و شرم هم بيشتر مي شود و درجه ي غيرت هرکس نيز به اندازه درچه عفت اوست و بالاعکس. بنابراين نيروي شرم وحيا را خداوند در زنان چندبرار مردان قرار داده است وهمين نيرو در زنان و مردان يک عامل بازدارنده در پرهيز ازمحرمات مي باشد . امام صادق (ع) مي فرمايند: ( خداوند متعال براي زن ها توان ده مرد در کنترل امور جنسي قرار داده است پس چون به هيجان آيند ده برابر مرد خواهد بود ) "عاملي ، ج14، ص40" و اينجا پي به تعبيرات و سخن خداوند در معرفي آيات مربوط به حجاب پي مي بريم که ابتدا عفيف و باحيا شويد که لازمه ي عفاف رعايت پوشش کامل است ولي متاسفانه تبليغات جهاني بيشتر روي تضعيف اين نيروي حيا است و از هر روش وشيوه اي براي تضيف ان استفاده ميکنند حال چه با پخش وتوريع فيلمهاي مهيج وشهواني وتبليغ ونرويج پوششهاي نامناسب و ابزارهاي ارايشي در جهت تقويت حس خود نمايي زن فعاليت ميکنند وبه جاي اينکه ارايش وخودنمايي زن براي حريم خانواده و شوهر خود براي کشاندن چشمهاي بيگانه به دنبال خوداست و متاسفانه پچيشرفتهاي علم وتکنولوژي عصر حاضر و اختلاط هاي غلط زن ومرد به بهانه هاي مختلف چه کسب علم و چه کار باشد به جاي اينکه مثمر ثمر باشد باعت فروکش شدن بنيان خانواده شده است .چرا که جواني که سرشار از هيجان وفعاليت است ولي در جامعه ديدگان او مملو ار شهوت باشد و از لحاظ غريزه جنسي تامين گردد ديگر به فکر ازدواج در سن پايين نيست و در حقيقت به ان مفهوم و هدف اصلي ازدواج طبق سخن خداوند در قران که همان ارامش روحي و رواني ميباشد نميباشد.
منابع
- قران مجيد
- نهج البلاغه، ترجمه محمددشتي،چاپ سوم 1377، انتشارات فقيه ، تهران
- اصول کافي،کليني ،محمد بن يعقوب،ج4، 1386ش،انتشارات اسوه،تهران
- وسائل الشيعه، حرعاملي،ج14
- نجفي يزدي،سيد محمد،تربيت فرزند در مکتب اسلام، جاپ اول،1374ش،انتشارات پيام اسلام ، قم
- مطهري ،مرتضي ،مساله حجاب چاپ پنجاهم،1377 انتشارات صدرا،قم
- نهج الفصاحه ،مترجم حسين ردايي آملي ، چاپ1386،انتشارات نسيم،قم
- کنز العرفان في فقه القران، فاضل مقداد(ترجمه عقيقي بخشايشي)،ج2، 1385چاپ دوم ،انتشارات نويد اسلام ،قم
- محمودي عباسعلي ، برتري هاي زن ، 1382ش،انتشارات بعثت،تهران
- شاکر ،کمال مصطفي ،خلاصه تفسير الميزان (علامه طباطبايي- ترجمه فاطمه مشايخ) چاپ پنجم1386ش،انتشارات اسلام ،
- مکارم شيرازي، گفتار معصومين، (تدوين محمد عبدالله زاده) 1387ش،انتشارات امام علي بن ابي طالب (ع) ،قم عميد،حسن، فرهنگ لغت فارسي،ج1، 1363ش،انتشارات سپهر، تهران
- قيم،عبدالنبي، فرهنگ معاصر عربي-فارسي 1381ش،فرهنگ معاصر ،تهران
- مکارم شيرازي ،رساله توضيح المسائل ،چاپ بيستم1388ش،انتشارات امام علي بن ابي طالب (ع) قم.
نگارش: محمد شريفي ريگي کارشناسي ارشد فقه و حقوق -استان چهارمحال و بختياري-شهرستان لردگان-دبير آمورش و پرورش
رايانامه: sharifimohamad1980@yahoo.com
مرجع : سایت خبری سلام لردگان