استادیار ‌پژوهش مرکز ‌تحقیقات، آموزش و ترویج‌کشاورزی چهارمحال ‌و ‌بختیاری وضعیت منابع خاک در کشور و در استان چهارمحال‌و بختياري را تشریح کرد.

رامین ایرانی پور در گفتگو با پایگاه خبری تحلیلی «جهانبین نیوز»، اظهار کرد: خاک به عنوان اصلی‌ترین بستر برنامه‌ریزی و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر کشوری از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و پیشرفت جامعه بدون در نظر گرفتن این نقش ناممکن است.

وی افزود: خاک در تولید غذا، پوشاک، چوب، مواد اولیه صنعت و انرژی، ذخیره و تصفیه آب، فعالیت‌های عمرانی و شهرسازی، دفن پسماندها و پساب‌ها، ذخیره کربن آتمسفر، تأمین نیازهای زیبا‌شناختی انسان و.... مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استادیار پژوهش مرکز‌تحقیقات، آموزش و ترویج‌کشاورزی چهارمحال و بختیاری ادامه داد: خاک، اساس و زیربنای کشاورزی است و ادامه حیات و بقای انسان، حیوانات و گیاهان بدون آن ممکن نیست، بیش از ۹۵ درصد نیازهای غذایی بشر و درصد قابل‌توجهی از پوشاک و سایر مایحتاج جمعیت رو به رشد انسان در بستر خاک تولید می‌شود و خاک، از منابع مهم پالاینده و تصفیه‌کننده طبیعت نیز به شمار می‌رود.

ایرانی پور عنوان کرد: تخریب و فرسایش‌خاک، افزایش ریزگردها، طوفان‌های شن، سیل‌های مخرب، خشک‌سالی‌ها، آلودگی خاک، آب، و هوا، بیماری‌های روزافزون، تغییرات اقلیمی کره‌زمین و سایر ناهنجاری‌های طبیعی، بخشی از عوارض خسارت بار قابل مشاهده است، منابع خاک کشور ما نیز در اثر اقدامات نامناسب عمرانی، صنعتی، کشاورزی، و توسعه نا‌متوازن اقتصادی- اجتماعی، از نظر کیفی و کمی سیر قهقرایی را در پیش گرفته است و در سالیان اخیر خشکسالی‌های متوالی، آلودگی‌های صنعتی و بی توجهی‌های صورت گرفته به محیط زیست باعث شده است که این عنصر حیاتی، با خطر آلودگی مواجه شده است.

وی خاطرنشان کرد: خاک جز منابع تجدید ناپذیر است به همین علت حفظ آن ارزش زیادی دارد، وسعت کشور ما ۱۶۵ میلیون هکتار است که ۱/۸۹ میلیون هکتار آن فاقد خاک بوده و فقط ۹/۷۵ میلیون هکتار خاک دارد و فقط ۵/۱۸ میلیون هکتار در چرخه کشت مورد استفاده قرار می‌گیرد، از این میزان، فقط ۸ میلیون هکتار اراضی آبی است، این در حالی است که فقط ۲/۱ میلیون هکتار از آن بدون محدودیت است یعنی خاک آن، کاملاً مناسب برای کشت است و ۸/۶ میلیون هکتار باقی‌مانده دارای محدودیت‌هایی مانند شوری و سنگ‌ریزه هستند.

استادیار پژوهش مرکز‌تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی چهارمحال و بختیاری اضافه کرد: وضعیت کیفی خاک به علت بهره‌برداری نادرست از منابع خاک، آبیاری با آب‌های ناسالم، تغییر‌کاربری و استفاده بیش از حد از مواد شیمیایی مانند سم و کود کاهش یافته و به سمت شوری می‌رود، بنابر‌این ضروری است که برای حراست و حفاظت از منابع خاک برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند‌مدت داشته باشیم.

ایرانی پور بیان کرد: برای تشکیل خاک به ضخامت ۵/۲ سانتی متر، در شرایط مطلوب حدود ۳۰۰ سال زمان نیاز است که این مدت در مقایسه با عمر یک انسان بسیار زیاد است و به همین علت خاک به عنوان یکی از منابع غیرقابل تجدید در نظر گرفته می‌شود، چنانچه رشد جمعیت کره زمین به همین منوال ادامه پیدا کند (سالانه بین ۶۰ تا ۷۰ میلیون نفر) چهار تا پنج قرن دیگر هر کس بیش از چند مترمربع زمین را در اختیار نخواهد داشت.

وی تاکید کرد: باید به این نکته توجه نمود که گرچه آب عامل مهمی در تولید کشاورزی است، اما کشور از نظر دارا بودن خاک‌های مستعد کشاورزی نیز فقیر است، بنابراین، پایداری تولید کشاورزی منوط به حفظ و یا ارتقا کیفیت خاک در ۵/۱۸ میلیون هکتار اراضی قابل کشت موجود است، خاک‌های کشور از منظر پایداری تولید و حاصلخیزی‌خاک نیز در شرایط مطلوب قرار ندارند، مقدار کربن آلی در ۵/۲۱ درصد از خاک‌های کشور کم‌تر از ۵/۰ درصد و در ۱/۳۹ درصد از خاک‌های کشور بین ۵/۰ تا ۱ درصد در مجموع میزان کربن‌آلی در ۶/۶۰ درصد از خاک‌های کشور کم‌تر از یک درصد است که حکایت از ناپایداری حاصلخیزی و شکنندگی شرایط خاک‌های کشور دارد.

فرسایش خاک و تخریب اراضی

استادیار پژوهش مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: نرخ سالانه فرسایش‌خاک در ایران تا ۳۳ تن در هکتار نیز گزارش شده که تقریباً پنج تا ۶ برابر حد مجاز است. تخریب ایرانی پور یادآور شد: خاک و کاهش مستمر سطح و کیفیت اراضی‌کشاورزی و تغییر‌کاربری اراضی امروزه از بزرگ‌ترین چالش مدیریت منابع خاک‌کشور است که تولید پایدار کشاورزی را تهدید می‌کند، در حال حاضر سهم سرانه هر ایرانی از کل اراضی کشاورزی کمتر از ۲/۰ هکتار بوده که با سرعت در حال کاهش است. آنچه مسلم است برای تولید محصول و غذای جامعه در اراضی درجه دو، سه و چهار که به‌ترتیب دارای محدودیت‌های بیشتری از نظر شیب، شوری، عمق، بافت خاک، حاصلخیزی و… هستند نیاز به آب بیشتر، کود فراوان‌تر، زحمات و کار طاقت‌فرساتر و هزینه مالی به مراتب بیشتر خواهد بود که بعضاً مقرون به صرفه نیست.

شوری

وی اظهار داشت: شوری در کشور یک مسئله فراگیر و محدودکننده تولیدات کشاورزی است، به‌طوری‌که بخش‌های زیادی از اراضی کشور دارای سطوح مختلف شوری هستند.

استادیار پژوهش مرکز‌تحقیقات، آموزش و ترویج‌کشاورزی چهارمحال و بختیاری گفت: از مجموع حدود هشت میلیون هکتار اراضی آبی کشور که حدود ۹۰ درصد محصولات کشاورزی در آنها تولید می‌شود، ۸/۶ میلیون هکتار مبتلا به درجات مختلفی از شوری هستند که از این مقدار حدود ۵/۴ میلیون هکتار جز آن دسته از اراضی هستند که فقط محدودیت شوری دارند و حدود ۵/۲ میلیون هکتار علاوه بر شوری دارای محدودیت‌های مربوط به جنس خاک (بافت، عمق و…) پستی و بلندی، فرسایش و آب زیرزمینی بالا هستند. نتایج بررسی نشان داده که توازن بین شوری‌زایی و شوری‌زدایی در اراضی کشاورزی به‌دلیل تداوم خشکسالی، کم‌آبی و سوءمدیریت منابع پایه، به‌شدت بهم‌خورده و باید تمهیدات لازم برای جلوگیری از شور شدن اراضی‌کشاورزی به‌عمل آید.

تخلیه عناصر غذایی خاک

ایرانی پور افزود: تخلیه عناصر غذایی خاک‌های کشاورزی نیز عامل مهم دیگری است که نه‌تنها تأثیر منفی بر تولید کشاورزی دارد، بلکه موجبات تخریب محیط زیست را نیز فراهم می‌کند، ازجمله موارد قابل ذکر در این مورد می‌‌توان به انجام کشت فشرده، مصرف نامتعادل و غیراصولی کودهای شیمیایی، مصرف کودهایی با کیفیت نامطلوب و در نهایت اختلال در توازن حاصلخیزی خاک‌های کشاورزی اشاره کرد.

نگاهی کلی به وضعیت حاصلخیزی و برخی خصوصیات شیمیایی خاک‌های چهارمحال و بختیاری

وی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین عوامل مرتبط با تولید موفق محصولات‌کشاورزی (زراعی و باغی)، وضعیت خصوصیات شیمیایی‌خاک و همچنین وضعیت عناصر‌‌غذائی قابل‌جذب خاک است که در حفظ حاصلخیزی‌خاک و پیشگیری از تخریب‌خاک مؤثر هستند.

استادیار پژوهش مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی چهارمحال و بختیاری عنوان کرد: در این ارتباط، پژوهشی با هدف بررسی وضعیت برخی خصوصیات شیمیائی‌خاک و پراکندگی عناصر‌‌غذائی قابل‌جذب خاک در اراضی‌کشاورزی استان، به منظور بهینه‌کردن مصرف کودهای‌شیمیایی برای دستیابی به کشاورزی‌پایدار، تولید مستمر با داشتن حداکثر عملکرد کمی و کیفی و کاهش هزینه‌های‌تولید، بر اساس تجزیه نمونه‌های خاک‌مرکب از اراضی‌کشاورزی مناطق مختلف استان، اجرا شد.

ایرانی پور خاطرنشان کرد: نتایج این تحقیق نشان داد که تقریباً، تمامی اراضی چهارمحال و بختیاری دارای مقادیر نیتروژن کل ناچیز، ۹۴ درصد اراضی استان دارای مقادیر اندک کربن آلی، ۷۸ درصد اراضی استان دارای مقادیر‌کم فسفر قابل جذب، ۶۷ درصد اراضی استان دارای مقادیر‌کم آهن قابل جذب، ۴۴ درصد اراضی‌استان دارای مقادیر‌کم پتاسیم قابل‌جذب و ۱۷ درصد اراضی‌استان دارای مقادیر‌کم روی قابل‌جذب بودند.

وی اضافه کرد: نتایج همین بررسی‌ها نشان داد خاک‌های چهارمحال و بختیاری به لحاظ عناصر مس و منگنز، غالباً در حد کفایت بوده و کمبود قابل توجهی از مقادیر قابل جذب این دو عنصر در نتایج تجزیه خاک‌های استان مشاهده نشده است.

استادیار پژوهش مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی چهارمحال و بختیاری بیان کرد: بررسی خصوصیات شیمیایی خاک‌های استان نیز نشان داد از نظر شاخص شوری یا هدایت الکتریکی (EC)، خاک‌های استان در وضعیت مناسب و قابل قبولی قرار داشتند ولی مقادیر مواد خنثی‌شونده (آهک کل) در ۹۴ درصد اراضی استان، مقادیر بور در ۵۶ درصد اراضی‌استان و مقادیر pH در ۳۹ درصد اراضی‌استان بیش از مقادیر قابل‌قبول مشاهده شد. (نمودار ۱).